Η έννοια της ... διαψευσιμότητας

Από το θαυμάσιο βιβλίο 


των Luc Ferry (φιλόσοφος) και
Jean-Didier Vincent (βιολόγος):

"Τι είναι ο άνθρωπος;",Εκδόσεις Κριτική

"... ας επιστρέψουμε στην έννοια της διαψευσιμότητας θεωρούμενης ως κριτήριο διαχωρισμού ανάμεσα σε επιστήμη και μη επιστήμη.
Για να κατανοήσουμε όλη τη σημασία του θέματος, χρήσιμο είναι να υπενθυμήσουμε μια άκρως χαρακτηριστική ιστορία που αφορά τις σχέσεις του Πόππερ με μορφές λόγου τις οποίες πάντα θεωρούσε, παρά τις αξιώσεις τους, ως μη επιστημονικές: την ψυχανάλυση και τον μαρξισμό.

Στην αρχή της δεκαετίας του 1920, ο Πόππερ ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τις εργασίες του Αϊνστάιν με θέμα τη σχετικότητα, που την εποχή εκείνη αμφισβητούνταν έντονα. Παράλληλα συνεχίζει να μελετά το μαρξισμό, απέναντι στον οποίο δεν είναι απριόρι εχθρικός.
...


Τέλος ενδιαφέρεται και για την ψυχανάλυση και εργάζεται κυρίως με τον Άλφρεντ Άντλερ, σε ομάδες παιδιών. Εντούτοις, ήδη από τότε τον εντυπωσιάζει η θεμελειώδης διαφορά στάσης που διακρίνει το φυσικό από τους άλλους διανοούμενους.


Από τη μια πλευρά, μαρξιστές και ψυχαναλυτές υιοθετούν συνεχώς και στις παραμικρές λεπτομέρειες μια επαληθευτική στάση. Το θέμα δεν ήταν η άρνηση του γεγονότος ότι ορισμένες υποθέσεις τους είναι εύλογες, ευφυείς ή γοητευτικές ... και ίσως μάλιστα "μεστές αλήθειας" !
Απλώς η εμπειρία καλείται πάντα να τις επαληθεύσει και ποτέ να επιχειρήσει να υπονομεύσει την εγκυρότητά τους.
Η οποιαδήποτε περίπτωση έρχεται να ενισχύσει τη θεωρία έτσι ώστε, κυρίως για τους μαρξιστές, η ανάγνωση των εφημερίδων, από τα πρωτοσέλιδα μέχρι τις μικρές αγγελίες, να λειτουργεί ως μακρά σειρά αποδείξεων υπέρ των πεποιθήσεών τους.
Αν πάλι τύχει κάποιο συμβάν να αντιτίθεται έστω και φαινομενικά στις θεμελειώδεις αρχές της θεωρίας, επινοείται αμέσως μια ad hoc υπόθεση για να ανοσοποιήσει όπως ωραία το διατύπωσε ο Πόππερ, τη θεωρία - να την εμβολιάσει, για να το πούμε έτσι, έναντι κάθε δυνατής προσβολής εκ μέρους του πραγματικού.

...
...

Το πρόβλημα είναι ότι, ανοσοποιημένη, η μαρξιστική θεωρία δεν μπορεί πλέον να ανασκευασθεί από τίποτε κι από κανέναν ... η θεωρία μπορεί να εξηγήσει τα πάντα, το Α και το μη Α, με την ίδια ευκολία και καταφεύγοντας στις ίδιες αρχές.
Από εδώ και πέρα γίνεται κυριολεκτικά αδιαφιλονίκητη ... γεγονός που της προσδίδει ήδη μεγάλες πιθανότητες να είναι ολοκληρωτική.

Αυτό ισχύει περισσότερο γιατί σε αυτή την ανοσοποίηση, η οποία τη καθιστά απρόσβλητη απέναντι σε κάθε γεγονός, προστίθεται μια ανάλυση και μια απόρριψη όλων των αντιρρήσεων με όρους "αντίστασης" ή "ιδεολογίας": ό,τι κι αν αντιπαραθέσουμε στους μαθητές του Φρόυντ ή του Μάρξ, γινόμαστε ευθύς αμέσως ύποπτοι ότι εκφράζουμε ένα απωθημένο, μια ανομολόγητη "αντίσταση" σε μιαν αλήθεια που "πονάει", ή, ακόμη χειρότερα, ότι εκδηλώνουμε "θέσεις ή συμφέροντα" ταξικά, κατ' ανάγκην εχθρικά προς το προλεταριάτο.

Το πραγματικό ερώτημα δεν είναι πια:
"Τι υποστηρίζεις; Παρουσίασέ το κι ας το συζητήσουμε λαμβάνοντας υπόψη την εμπειρική πραγματικότητα",
αλλά
"από ποια θέση μιλάς", με ποιες ασυνείδητες και ανομολόγητες ή μη ομολογησιμες προϋποθέσεις ως αφετηρία.


 Με λίγα λόγια, όπως το λέει πολύ σωστά ο ίδιος ο Πόππερ στο έργο Υποθέσεις και ανασκευές:
"Δεν με απασχολούσε κάποια αμφιβολία για την αλήθεια αυτών των θεωριών, αλλά αντίθετα με απασχολούσε το ότι τίποτα δεν μπορούσε να τις ανασκευάσει!".

Την ίδια εποχή, η στάση του Αϊνστάιν παρουσιάζει την αυστηρά αντίθετη εικόνα της αληθινής επιστήμης σύμφωνα με τον Πόππερ. Η μία διάσταση των ανακαλύψεών του τον οδηγεί να υποθέσει ότι οι ακτίνες φωτός διαγράφουν καμπύλη όταν βρίσκονται στο πεδίο βαρύτητας ενός σώματος με μεγάλη μάζα. Αντί όμως να ανοσοποιήσει αυτή την υπόθεση έναντι κάθε δυνατής προσβολής εκ μέρους του πραγματικού, φαντάζεται ο ίδιος τα μέσα που θα του επέτρεπαν, αντίθετα, να την ανασκευάσει. Πράγματι, για να την ελέγξει, θα έπρεπε να είναι σε θέση να παρατηρήσει την ακτίνα φωτός ενός άστρου εντός του πεδίου βαρύτητας του ήλιου. Αλλά για να γίνει αυτό, πρέπει να περιμένουμε μια έκλειψη.
Στις 29 Μαΐου του 1919 παρουσιάζεται η ευκαιρία. Γίνεται έκλειψη ορατή στην Αφρική, και ο Αϊνστάιν προβλέπει όντως ότι στις φωτογραφίες τα άστρα κοντά στον ήλιο θα πρέπει να εμφανίζονται σε απόκλιση από τη συνηθισμένη θέση τους στον ουρανό, και υπολογίζει το μέγεθος αυτής της απόκλισης.
Κατ' αυτόν τον τρόπο, αναλαμβάνει το ρίσκο να διαψευσθεί από τα γεγονότα χωρίς να είναι δυνατή καμμιά μορφή ανοσοποίησης απέναντί τους.
Αν και ανασκευάσιμες εμπειρικά, σε αντίθεση προς τις θέσεις του Φρόυντ και του Μάρξ, οι υποθέσεις του Αϊνστάιν, τολμηρές, αμφισβητούμενες και ριψοκίνδυνες, θα αντέξουν στη δοκιμασία που γίνεται με βάση τα γεγονότα. Αυτή η νίκη δεν είναι σίγουρα εξασφαλισμένη για πάντα, αλλά μας βάζει στην οδό αυτού που πραγματικά είναι η αυθεντική επιστήμη - ένα σύνολο διαψεύσιμων προτάσεων, οι οποίες έχουν, μέχρις αποδείξεως του εναντίου, ξεπεράσειτις επικίνδυνες γι' αυτές δοκιμασίες διάψευσης.

Από αυτό το απλό κριτήριο διαχωρισμού προκύπτει ήδη ολόκληρη σειρά σημαντικών συνεπειών που αφορούν τη διαφορά ανάμεσα στην επιστήμη και στα άλλα είδη λόγου. Εδώ θα σταθούμε σε δύο μόνο, ιδιαίτερα σημαντικές στο πλαίσιο της συζήτησής μας περί βιολογισμού ως ψευδοεπιστήμης μεν, αληθινής δε δογματικής μεταφυσικής που ενδύεται επιστημονική νομιμότητα την οποία έχει υποκλέψει.
...΄"

Για να μην ξεχνάμε τη διαφορά μεταξύ επαληθευσιμότητας (και επαγωγικής συμπερασματολογίας) και διαψευσιμότητας.


Οι βάσεις της επιστημολογίας (και της φιλοσοφίας της επιστήμης) τουλάχιστον για τις θετικές επιστήμες.